Pazar günü çanlar çalmaya başlayınca,her semtten başı topuzlu,omzu şallı Ermeni kadınları,mor fesli erkeklerinin peşinden,yan başlarında dölüyle,döşüyle,tapınmaya yollanır;aynı saatlerde biz Türk çocuklar da,yokuş aşagı,Uzun Çarşıya doğru koşuşturur ve

Daann,daaann.

Kunduralarızı boyaaan,

Saçlarınızı taraaan.

Keşiş Amminiz sizi çağırıııy.

diye bağırarak Ermeni komşularımızın Pazar ayinlerine,kendimizce katkıda bulunurduk.

(Mithat Enç,Selamlık Sohbetleri.S 14)

Bu kilise 1700 lü yıllarda aynı yerde daha küçük bir şekilde vardı.Ancak kilise 30 Ağustos 1807 tarihde bir anda yıkılır.

Burası için anlatılan bir öyküye göre,1870 lerde Acemistan’dan Bali isimli biri Kudüs’e hacca giderken Antep’e uğrar ve burada Ermenilerin ibadetlerini bu harabede ve altındaki mağarada yaptıklarını görünce üzülür ve Kudüs’e gitmekten vazgeçerek burada bir kilise yaptırmaya karar verir. Hemen Antep’te yaşayan Ermenileri toplar ve karar alınır. Bu arada Osmanlı Padişahından da gerekli izinler alınır.(II.Abdulhamit) Kilise 1873 – 1893 yılları arasında Osmanlı saray mimarı Sarkis Balyan tasarımına göre ve taş ustası Sarkis Taşçıyan tarafından inşa edilmiştir. Meryem Ana Kilisesi olarak bu yapı 1100 metre kare alan üzerinde kurulu olup yerden yüksekliği 30 metredir.

Antep/Halep bölgesinin taş mimarisini başarıyla Ermenî kilise mimarisinin çokköşeli Kümbet sistemiyle bütünleştirmekle berâber, 1800′lü yılların Avrupa kiliselerinden de biraz feyiz almış olup, çok ilginç bir sentezdir.

Kilisenin 5 kapısı vardır. Ana kapı batıdadır. İki kapı kuzeye, iki kapı da güneye açılır. Ana kapının batıya bakıyor olması, Ermenilerin kiliseye girerken yüzlerine güneşin vurması içindir.

Modern Ermenî mimarisinin Dünya içindeki en güzel örneklerinden birini teşkil eder. Çanı Brezilya’da yaşayan bir Ermenî olan Hrant Köşkeryan tarafından Güney Amerika’da özel olarak döktürülmüştür, 3 ton civârındadır, ve şu an Gaziantep Müzesindedir.

1980 tarihine kadar hapishane olarak kullanılmıştır. 1984 yılında tamirata alınan kilise, 1988 yılında ise Kurtuluş Cami olarak ibadete açılmıştır.

Antep'te yer alan yirmi beş eğitim kurumu arasında 

Vartanyan Okulu (1882), 

Mesropyan Enstitüsü (1874), 

Hayganuşyan (1877), 

Haygazyan (1884) liseleri , 

Nersesyan Okulu (1856) 

Kilikya Enstitüsü olarak da anılan Cemaran (1912), Toplamda yaklaşık 5.000 öğrenciye eğitim veren okullardı. Tamamı 1830 lu yıllarda Anadoluya gelen ajan ve misyonerler tarafında finanse edilmiş ve işletilmişti .O zamana kadar Ermeniler kendi dillerini bile konuşmuyor.Türkçe biliyorlardı.Bu İngiliz Amerikan ajanları bunlara ermeni ve üstün oldukları fikrini yerleştirdi.Bundan 4 sene önce Halep te yaşlı bir Antep Ermenisi kadının evine misafir olmuştuk. Kadın - Ben Ermenice bilmem .Aha bu kızlar,gelinler benim yanımda benden gizli birşey konuşacakları zaman ermenice konuşurlar,ben de kızarım.Türkçe konuşun Türkçeee diye bağırırım.demişti.